< – 1200 Natuurlijke loop
De Berkel zoals we deze nu kennen had geen afgebakende grens in zijn natuurlijke situatie. Voor dat de IJssel ontstond in 500nc waren de beken in dit gebied noordelijk georiënteerd en stroomden deze in de richting van de Zuiderzee. Voordat er menselijk ingrijpen was in het gebied waren er twee beken die we nu de Berkel noemen. De beek ten oosten van Haarlo stroomde via de Koningsbeek naar het noorden af. Ter hoogte van Borculo stroomde de Groenlosche Slinge in westelijke richting. Omdat de IJssel tot ca. 500 nc. nog niet stroomde, waterde deze beek zuidelijker af richting het gebied dat nu Arnhem heet. Sinds de komst van de IJssel is de afwatering noordelijk georiënteerd richting de Zuiderzee. 6)
1200-1500 Handel en verleggingen
Vanaf 1200 is begonnen met het maken van verschillende verleggingen van de Berkel. Dit werd gedaan ten behoeve van handel tussen Zutphen en het Duitse achterland. Tussen Haarlo en Borculo is een grote verlegging geweest die de loop van de Berkel drastisch heeft veranderd. Er wordt verondersteld dat dit traject een veengebied is geweest en daardoor nooit een meanderend karakter heeft gekend.
1424- > watermolens
Naast handel werd het Berkelwater ook gebruikt voor productie door middel van watermolens. In het gebied hebben twee watermolens gestaan waarvan de Mallumse molen nog aanwezig is.
De eerste datering van de huidige Mallumse watermolen is in 1424, hiervoor heeft vanaf 1188 vermoedelijk al een andere watermolen gestaan. De Mallumse molen was een zogenoemde dwangmolen, iedereen in Eibergen was verplicht om zijn koren hier te malen. In de 17e eeuw hebben er aan weerzijde van de Berkel watermolens gestaan, een koren- en een papiermolen. In 18e eeuw werden de molens gebruikt voor koren en olie. Beide molens zijn eens afgebrand, de korenmolen in 1746 en enkele jaren daarna de oliemolen. De korenmolen is in 1748 weer opgebouwd, wat nu het bestaande molenhuis is. In 1755 is de oliemolen weer hersteld maar werd door afname in vraag naar raap- en lijnzaadolie in 1917 afgebroken. De bestaande molen word beheerd door stichting Eibergse Molens en is tot heden nog in gebruik8).
De tweede watermolen stond bij afsplitsing van Berkel naar de Bolksbeek. De eerste vermelding van deze molen dateert uit 1593 maar is naar verwachting nog ouder. Door overlast van water werd de molen in 1928 buitengebruik gesteld. In 1928 is de molen afgebrand, de resten van de molen zijn in 1970 gesloopt3).
1643-1670 Eerste Berkelcompagnie
In 1643 werd het initiatief genomen om de Berkel van Zutphen tot de Duitse plaats Vreden of, wanneer het mogelijk was, nog verder stroomopwaarts beter bevaarbaar te maken ten behoeve van handel. Uit het initiatief ontstond de eerste Berkelcompagnie. Om de bevaarbaarheid te verbeteren bouwde de eerste Berkelcompagnie stuwen en sluizen waaronder de sluis bij de Mallumse molen. De eerste Berkelcompagnie werd geen succes doordat de Berkel veel bochten had en er veel verschil zat in waterafvoer. In sommige periodes voerde de Berkel te weinig water af waardoor de scheepsvaart vast liep, andere tijden was er juist te veel water. Door deze redenen was de Berkelcompagnie niet winstgevend en eindigde in 1670 de eerste Berkelcompagnie7).
1766-1788 Tweede Berkelcompagnie
In de 18e eeuw groeide de textielindustrie waardoor er meer vraag was naar een verbeterde bevaarbaarheid van de Berkel. Hierdoor werd er in 1766 de tweede Berkelcompagnie opgericht. Het plan was om de Berkel ingrijpend te verbeteren om de Berkelscheepsvaart weer op gang te brengen. De Berkecompagnie zorgde ervoor dat vervallen stuwen en sluizen werden opgeknapt, dat ondieptes in de Berkel werden weggehaald en enkele meanders werden afgesneden. Zo kon er van Zutphen tot Coesfeld gevaren worden met de Berkelzompen. Ook de tweede Berkelcompagnie slaagde er niet in om door de aangebrachte verbeteringen genoeg winst te halen waardoor het in 1788 eindigde4).
Afname scheepsvaart en intensivering van landbouw
Rond 1850 was de Berkelvaart op zijn hoogtepunt, er waren toen zo’n 200 Berkelzompen actief. Door aanleg van de spoorweg en verbeterde wegeninfrastructuur nam de activiteit van de Berkelzompen af. Terwijl de vraag naar bevaarbaarheid afnam steeg de vraag naar waterafvoer met name door de ontginning van woeste gronden naar landbouw. Woeste gronden hadden een groot vermogen om water vast te houden door de grote sponswerking van het veen. Bij de ontginningen van de woeste gronden werden waterlopen aangelegd om de gebieden te ontwateren, hierdoor konden de ontgonnen gebieden snel water afvoeren naar de Berkel. Hierdoor werden de waterpieken in de Berkel steeds groter4).
Door toename in waterafvoer heeft Staring in 1845 de belangrijkste obstakels onderzocht die zorgden voor beperking van waterafvoer met overstromingen tot gevolg. Uit zijn onderzoek kwam dat molenstuwen, vernauwingen, bochten, sluizen en bedijking de voornaamste oorzaken waren. Overstromingen werden vaak als voordeel gezien omdat rivierslib een bemestende werking heeft voor de omliggende landbouw. Door de komst van kunstmest werden de overstromingen met rivierslib overbodig, en werd de behoefte van waterafvoer van de Berkel belangrijker9).
1882 Waterschap van de Berkel
Door meer waterbelasting en verslechtering van de Berkel is het Waterschap de Berkel opgericht in 1882 door de Provinciale staten van Gelderland. De voornaamste taak van het waterschap was het verbeteren van de waterafvoer maar ook om water vast houden in droge tijden.
De eerste Berkelverbeteringen hebben plaatsgevonden tussen 1893-1899. De Berkel werd verdiept en verbreed en werd in totaal, in het Nederlandse deel, met 14 km ingekort. Verder was het doel om overstromingen in de zomer tegen te gaan. De tweede Berkelverbeteringen vonden plaats tussen 1933-1936. Naast overstromingen in de zomer was het doel om ook in de winter de overstromingen tegen te gaan. Om in droge perioden water langer vast te houden zijn er 6 stuwen in de Berkel gebouwd. Tussen 1963-1977 zijn er verbeteringen aangelegd om verzanding tegen te gaan en mag de Berkel alleen bij hoge uitzonderingen nog overstromen. Verder wordt er gezorgd voor betere afwatering en ontwatering en word het land rondom de Berkel geschikt gemaakt voor landbouw en stedelijk gebied9).
Door deze maatregelen is de Berkel sterk in breedte en diepte vergroot ten behoeven van de waterafvoercapaciteit, in onderstaande figuur is de verandering van doorstroomprofiel weergegeven.
Naast een groter doorstromingsprofiel is de Berkel ook op veel plaatsen rechtgetrokken. Voor de maatregelen van 1970 had de Berkel nog een meanderend karakter waarbij de Berkel langzaam verplaatste in het landschap. Een aantal van de oude lopen van de Berkel zijn nu nog terug te zien in het landschap bij het wandelpark in Eibergen en bij de Mallumse molen.
In onderstaand figuur is de kanalisering van de Berkel goed zichtbaar. De lichte lijnen zijn de lopen van de Berkel tussen 1850 en 1977, de donkere lijnen zijn de lopen van de Berkel tussen 1977 en 2020. Deze lijnen zijn gerefereerd aan de beschikbare topografische kaarten van die tijd. Hierdoor is de sterkte kanalisering van de Berkel pas zichtbaar in de kaart van 1977.
Waterschap Rijn en IJssel
In 1997 Is het waterschap Rijn en IJssel ontstaan uit een fusie van 6 waterschappen waaronder Waterschap van de Berkel9). Het waterschap blijft de taak houden van waterveiligheid, het beschermen van wateroverlast en tegengaan van droogte. Daarnaast is met de komst van Kaderrichtlijn water (KRW) de ecologische waterkwaliteit belangrijk geworden. Hierdoor draagt het waterschap bij aan het verbeteren van de leefomgeving voor planten en dieren, in 2027 moeten de leefgebieden van goede kwaliteit zijn.
Het waterschap heeft langs de Berkel natuurvriendelijke oevers en vispassages aangelegd zoals bij de stuwen bij Haarlo en Rekken. Daarnaast is er bij de zandvang bij Rekken ruimte voor natuurlijke ontwikkeling van wilgenbossen en oeverbeplanting. Naast een grote verscheidenheid van planten trekt dit gebied ook veel dieren.
Toekomst waterbeheer
Door klimaatverandering nemen de extremen van natte en droge perioden steeds meer toe. Dit effect zal ook steeds beter zichtbaar worden bij de Berkel. In 2010 was er extreme regenval in het Duitse en Nederlandse deel van de Berkel, de afvoercapaciteit van de Berkel was op sommige plekken gelijk aan de maximale afvoer. Het reductiereservoir was in gebruik en watergangen traden op sommige plekken uit hun oevers9).
Nog recenter waren de zware regenbuien op 13-14 juli 2021 in Nederland, België, Duitsland en Luxemburg wat veel schade heeft veroorzaakt. Door klimaatverandering neemt de kans op deze zware buien ook steeds meer toe in het stroomgebied van de Berkel. Hiernaast wordt het in de zomer warmer en kan er een tekort ontstaan aan water voor de landbouw. Het waterschap Rijn en IJssel zal op deze extremen het waterbeheer steeds meer moeten aanpassen om de waterveiligheid te kunnen blijven waarborgen5).
Bronnen:
1)Berkelscheepvaart, Berkelcompagnieën en Berkelexpositie. (2013). Geraadpleegd op 5 november 2021, van https://deberkel.info/berkelcompagnie/berkelexpositie-themas-in-het-watermuseum-in-arnhem/#berkelscheepvaart
2)Marsman-slot, H.A.C. (2021). Waterschap van de Berkel, 1882-1936. Geraadpleegd op 5 November 2021, van https://www.archivesportaleurope.net/ead-display/-/ead/pl/aicode/NL-DtcSARA/type/fa/id/1350
3)Molen Database. (2021, februari). Nieuwe molen, Haarlo. Geraadpleegd op 3 november 2021, van https://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&nummer=629
4)Natuurlijk Achterhoek. (z.d). De Berkel. Geraadpleegd op 5 november 2021, van https://www.natuurlijkachterhoek.org/de-gemeenten/berkelland/berkelland-de-berkel/
5)Philip, S., Kew, S., van Oldenborg, G., Lenderink, G. (23 augustus 2021). Kans op zware regenval zoals op 13 en 14 juli neemt verder toe. Geraadpleegd op 6 november 2021, van https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/kans-op-zware-regenval-zoals-op-13-en-14-juli-neemt-verder-toe-door-klimaatverandering
6)Stichting 3e Berkelcompagnie. (2019, 31 oktober). Loop van de Berkel in de middeleeuwen. Berkel Info. Geraadpleegd op 11 november 2021, van https://deberkel.info/loop-van-de-berkel-in-de-middeleeuwen/
7)Waterschap Rijn en IJssel. (z.d). Sluis Mallemse Molen Eibergen. Geraadpleegd op 3 november 2021, van http://watererfgoed.wrij.nl/sluis-mallemse-molen-eibergen
8)Waterschap Rijn en IJssel. (z.d). Stuw Watermolen Mallemse Molen, Berkel Eibergen. Geraadpleegd op 3 november 2021, van http://watererfgoed.wrij.nl/stuw-watermolen-mallemse-molen-berkel-eibergen
9)Waterschap Rijn en IJssel. (z.d.) Historie. Geraadpleegd op 5 november 2021, van https://www.wrij.nl/statisch/berkel/kopie-algemene-0/historie/
Lees verder
1. Landschap ecologie
2. Landschap biografie
3. Stamboom van het landschap
Dna van de Berkel 